موقعیت جغرافیایی، ویژگی های جمعیتی و منابع ثروت در جهان اسلام

برخى تصور مى کنند جهان اسلام شامل حدود شصت کشور مستقل اسلامى است که متجاوز از 50% سکنه ى آنان مسلمان هستند اما باید بر این قلمرو، مناطقى را اضافه کرد که در آنها اقلیت هاى مسلمان زندگى مى کنند. این مجموعه پس از ظهور اسلام شامل تغییرات زیادی بوده تا شکل کنونى را به دست آورده است. در عصر فتوحات تا قرن سوم هجری مسلمانان در شبه جزیره عربستان، عراق، شامات، آذربایجان، فارس، خراسان، سند، ماوراءالنهر، مناطق مرکزى هند و سرزمین هاى میانه این نقاط و نیز مصر و شبه جزیره ایبرى ساکن بودند. بخش زیادى از این مناطق در حاکمیت بنى عباس و یا مرکزیت بغداد قرار داشت.

برخى تصور مى کنند جهان اسلام شامل حدود شصت کشور مستقل اسلامى است که متجاوز از 50% سکنه ى آنان مسلمان هستند اما باید بر این قلمرو، مناطقى را اضافه کرد که در آنها اقلیت هاى مسلمان زندگى مى کنند. این مجموعه پس از ظهور اسلام شامل تغییرات زیادی بوده تا شکل کنونى را به دست آورده است. در عصر فتوحات تا قرن سوم هجری مسلمانان در شبه جزیره عربستان، عراق، شامات، آذربایجان، فارس، خراسان، سند، ماوراءالنهر، مناطق مرکزى هند و سرزمین هاى میانه این نقاط و نیز مصر و شبه جزیره ایبرى ساکن بودند. بخش زیادى از این مناطق در حاکمیت بنى عباس و یا مرکزیت بغداد قرار داشت.

. به تدریج در قرون بعدى تا پایان قرون وسطى، اندلس (اسپانیا و پرتغال کنونى) تحت حاکمیت مسیحیان درآمد و مسلمانان از این شبه جزیره خارج شدند. اما هم زمان قلمرو امپراطورى بیزانس تحت حاکمیت اسلامى قرار گرفت. از جانب شرق هم قلمرو اسلامى به دلیل فتوحات، روابط تجاری، سیاحت و مهاجرت علما و عارفان مسلمان در حال گسترش بود. به نحوى که تمامى ساکنین شبه قاره هند، بخشى از آسیاى جنوب شرقى، جزایر فیلیپن و ترکستان چین هم مسلمان شدند و اقلیت هایى از مسلمان ها در دیگر نواحى آسیاى شرقى و شبه جزیره هندوچین شکل گرفتند.
پس از سقوط عباسیان در قرن هفتم هجرى و سپس فتوحات امیر تیمور گورکانى، قلمروى گسترده ى مسلمین در قرون نهم و دهم (پانزدهم و شانزدهم میلادى) به چند بخش تفکیک گردید. منطقه ى تحت فرمانروایى امپراتورى عثمانى در آسیاى صغیر (ترکیه کنونى)، بالکان، شام، عراق و شمال افریقا، شیبانیان نیز در بخشى از ماورا النهر که به آسیاى میانه موسوم است حکمرانى مى کردند و سرانجام مغولان کبیر (بابریان) در هند و جلگه ی سند حکومت مى نمودند. صفویان که شیعه بودند در سرزمین هاى بین امپراتورى عثمانى و گورکانى، سلطنت مى کردند.
اکثرکشورهاى مستقل اسلامى در گذشته از تجزیه امپراتورى هاى بزرگ مسلمان بر اثر فروپاشى قدرت عثمانى بر صحنه هاى سیاسى آشکار شدند، ایران و افغانستان از تفکیک قلمرو نادرشاه افشار، پاکستان و بنگلادش از تجزیه امپراتورى مغولان کبیر هند ظهور یافتند، کشورهاى آسیاى میانه از قبیل ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان و ازبکستان و نیز جمهورى هاى قفقاز از قبیل گرجستان و جمهورى آذربایجان پس از فروپاشى شوروى پدیدار گشتند. در شبه جزیره بالکان واقع در جنوب شرقى اروپا با تجزیه جمهوری فدرال یوگسلاوى کشور مسلمان بوسنى هرزگوین، جمهوری مقدونیه و منطقه کوزو شکل گرفتند در ضمن آلبانى هم در بالکان قرار دارد. این روند تجزیه و شکل گیرى در جهان اسلام با بحران ها و درگیری های خونین و نسل کشى های فراوان از سوی دشمنان و مهاجمان روبرو بوده است.(1)
دنیاى اسلام دارای محدوده ای از سواحل غربى آفریقا در اقیانوس اطلس تا منتهى الیه شرقى اندونزى به طول متجاوز از یازده هزار کیلومتر است و از حوالى خط استوا در آفریقا تا حواشى سیبری در روسیه را که مسیری به طول 5000 کیلومتر مى باشد در بر مى گیرد. جهان اسلام به دو بخش مرکزى و پیرامونى تقسیم مى گردد و در مجموع مساحت آن به حدود 23 میلیون کیلومتر مربع بالغ مى گردد و یک چهارم مساحت خشکى هاى جهان را شامل مى شود.
به مناطقى از جهان اسلام، کانونى و مرکزى مى گویند که از نظر بعد جغرافیایى در جزیرة العرب و یا همسایه و نزدیک آن واقع اند و در واقع نقاطى هستند که در صدر اسلام، ساکنین آنها اسلام را پذیرفتند.
در منطقه مرکزی لزوما کشورهای عربى استقرار نیافته اند بلکه ترکیه و ایران که زبان هاى ترکى و فارسى دارند و نژاد و فرهنگ آنان متفاوت از عرب هاست، در این قلمرو واقع اند. اسلام پیرامونى از لحاظ جغرافیایى عینیت و نمود افزون ترى دارد و محدوده اى است که بیرون از مناطق مرکزى قرار دارد. در نیمه شرقى آن کشورهاى اسلامى آسیای میانه، قفقاز، آسیاى جنوبى و شرقى قرار گرفته اند و در بخش غربى پیرامونى سرزمین هاى قاره ى آفریقا، کشورهای اسلامى بالکان و مانند آن استقرار یافته اند، مردمان این مناطق از طریق تجارت و بازرگانى، تعاملات فرهنگى، فتوحات سیاسى، سیاحت و مانند آن به اسلام گرویده اند. ترکیب متنوعى از نژادهاى متفاوت و زبان های گوناگون در جهان اسلام دیده مى شود.
کشورهای اسلامى به دلیل چگونگى زاویه تابش خورشید و عرض جغرافیایى، دوری و نزدیکى به دریاهاى آزاد، وجود ارتفاعات و جهت آنها، عبور توده هاى هوا از این نواحى، میزان ریزش های جوى، عبور خط استوا و دو مدار رأس السرطان و رأس الجدى دارای آب و هواى متنوع مى باشند، در برخى از این سرزمین ها مى توان چندین اقلیم را مشاهده کرد؛ ایران و ترکیه چنین هستند، بسیارى از کشورهاى اسلامى در نواحى گرم و خشک و نیز گرم و مرطوب استوایى قرار دارند و همین موقعیت شرایط خاصى را برای آنها پدید آورده است.
در کشورهاى صحرایى و بیابانى، میزان رطوبت نسبى کم و حدود 15% تا 30% است و تبخیر و تعرق بسیار بالا مى باشد، در عوض پوشش گیاهى ناچیز، میزان بارندگى اندک و هوا گرم و خشک است و بادهاى شدید بر این شرایط منفى مى افزاید، اما برخى کشورها از شرایط بسیار خوبى برخوردارند و به دلیل واقع شدن در کمربند استوا، سرسبز و پرباران اند و محصولات گیاهى آنان بسیار تنوع دارد، اندونزی و مالزى و نیز سنگال چنین ویژگیهایى را به خود اختصاص داده اند. شرایط معتدل و مرطوب، آب و هواى ملایم، اقلیم کوهستانى و مانند آن نیز در پاره اى از کشورها قابل مشاهده اند. متوسط میزان نزولات جوى در جهان اسلام حدود 250 تا 300 میلیمتر است و این میزان در پاره اى کشورها بر حسب موقعیت جغرافیایى از 1000 میلى متر تا 120 میلى متر در نوسان است.
توده هاى هواى سرد قطبى از شمال و شمال شرقى، برخى از کشورهاى مسلمان را در فصل زمستان تحت تأثیر قرار مى دهد، در برخى از سال ها در تابستان توده هاى هواى مرطوب موسمى که از اقیانوس هند مى آیند در چند کشور اسلامى مثل پاکستان، بنگلادش و ایران موجب ریزش رگبار مى شوند. توده هاى هواى مرطوب غربى در فصل زمستان، از دریاى مدیترانه و اقیانوس اطلس عده اى از کشورهاى خاورمیانه و شمال آفریقا را متأثر ساخته و برف و باران در این کشورها تولید مى کند.
توده ى هواى سودانى که کانون تشکیل آن بحر احمر است نیز در پاره اى از کشورهاى شرق این دریا موجب بارندگى مى شود. بیابان ها و صحارى آفریقا و عربستان نیز توده هواى گرم و خشک را به کشورهاى آفریقایى و آسیاى غربى انتقال مى دهند. غالب کشورهاى اسلامى در نقاطى واقع اند که به آبهاى آزاد جهان دسترسى دارند و حتى تعدادى از آنها مجاور گلوگاههاى استراتژیک، تنگه ها و آبراهه هاى مهم جهان قرارگرفته اند.

ویژگی های جمعیتی

طبق آخرین گزارش مرکز تحقیقات بین المللى علوم مذهبى در حال حاضر 12 مذهب جهان در شمار پر طرفدارترین مذاهب جهان هستند.
پس از مسیحیت، مسلمانان با 5 / 1 میلیارد نفر دومین گروه مذهبى در جهان هستند که حدود یک چهارم جمعیت جهان را به وجود مى آورند.(2)
قاره ى آسیا 65% سکنه ى مسلمان را به خود اختصاص داده است، 25% مسلمین در کشورهاى عربی آسیایى و آفریقایى و 10% در دیگر کشورهاى آفریقا ساکن اند، در قاره هاى اروپا، آمریکا و اقیانوسیه درصدى از مسلمانان زندگى مى کنند. سه کشور اندونزى، بنگلادش و پاکستان یک سوم مسلمانان را در قلمرو خود جای داده اند. پر جمعیت ترین کشور اسلامى اندونزى است که در حال حاضر 212 میلیون نفر جمعیت دارد و از نظر جمعیت رتبه چهارم را در جهان داراست.(3)
نرخ رشد جمعیت در کشورهاى مسلمان بالاست ولى در پاره اى از سرزمین ها بین 1% تا 3% نوسان دارد. عواملى که موجب گردیده رشد جمعیت جهان اسلام سیر صعودى داشته باشد، موارد ذیل مى باشند: میزان متولدین بالا، کاهش مرگ و میر بر اثر خدمات بهداشتى و درمانى و افزایش امید به زندگى، مهاجرت به این کشورها و اسلام آوردن اشخاص دیگر.
نرخ موالید، مرگ و میر و رشد طبیعى بر ساختمان سنى جمعیت جهان اسلام اثر گذاشته و چون در غالب این کشورها میزان متولدین زیاد است، هرم سنى در قاعده پهن مى گردد و این ویژگى جوانى جمعیت را براى سرزمین هاى اسلامى به وجود آورده است، به لحاظ توزیع و تراکم جمعیت، نقاط گوناگون جهان اسلام در مقایسه با یکدیگر وضع متفاوتى دارند. در نواحى گرم و خشک، جنگل هاى استوایى و کوهستان هاى پرشیب و سردسیر و نیز در نقاطى که جلگه ها و دشت هاى هموار کمتر وجود دارد و قشر خاک کم است یا آن که فرسایش خاک شدید است، مسلمانان اندکى زندگى مى کنند و میزان تراکم جمیعت آنان کمتر از 15 نفر در کیلومتر مربع است. همچنین نقاط دور افتاده اى از دریا و نواحى محروم از شبکه هاى ارتباطى پیشرفته که از نظر فن آوری سیر نزولى دارند، جمعیت کمترى را جذب کرده اند.
کشور بنگلادش به دلیل سرزمین پست و هموار، خاک غنى و حاصل خیز، گرماى کافى و رطوبت نسبى مناسب و شرایط بسیار خوب براى کشاورزى جمعیت بسیار متراکمى دارد به گونه اى که این کشور با 147570 کیلومتر مربع مساحت حدود یکصد و سى میلیون نفر سکنه دارد، اما برخى کشورهای واقع در صحراى کبیر آفریقا به رغم وسعت، زیاد به دلیل خشونت هوا، کم آبى و کمبود منابع آب، خاک و وجود مشکلات بر سر راه توسعه ی حمل و نقل، جمعیت ناچیزى دارند. در بنگلادش در هر کیلومتر مربع حدود 875 نفر زندگى مى کنند ولى کشور مالى واقع در صحراى آفریقا با وسعت 1240192 کیلومتر مربع تراکم جمعیتى معادل 9 نفر در کیلومتر مربع دارد.
در مناطقى از جهان اسلام که آب و هواى مناسب و ملایم دارد که نه سرد و نه گرم و نه خیلى خشک و نه خیلى مرطوب باشد و خاک از هوموس کافى بهره مند است و پوشش گیاهى مناسب دیده مى شود همچنین منابع طبیعى چون معادن، ذخایر آب و انرژی وجود دارد و زمین بستر مناسبى را براى اسکان مردم فراهم کرده است، به علاوه سرمایه، فناورى و زمینه هاى ایجاد اشتغال قابل مشاهده است و دولتها با سرمایه گذاری و برنامه ریزى و ایجاد مراکز خدماتى تلاش مى کنند، جمعیت تمرکز خیلى خوبى دارد. مالزی کشورى نسبتا توسعه یافته در جهان اسلام است که در جهات فوق از امتیازات ویژه اى برخوردار مى باشد. از این روى با 758329 کیلومتر مربع مساحت حدود 22 میلیون نفر سکنه دارد که تراکم آن 67 نفر در کیلومتر مربع است.(4)
سودان که وسیع ترین کشور آفریقایى است و در جهان اسلام بزرگ ترین کشور به لحاظ مساحت است، اگر چه 000 / 500 / 2 کیلومتر مربع وسعت دارد اما به دلیل آنکه این سرزمین در شمال گرم و خشک و در جنوب گرم و مرطوب است بیش از سى میلیون سکنه ندارد و تراکم جمعیت آن حدود 12 نفر در کیلومتر مربع است.
اکثریت کشورهای اسلامى، نژاد سامى و عرب دارند، البته در کشورهایى با اکثریت عرب و سامى اقلیت هایى هم از نژادهاى دیگر قابل مشاهده اند. مثل کردها در عراق و سوریه و گروههاى بربر در کشورهاى عرب زبان آفریقاى شمالى، در بیش از ده کشور اسلامى که در آفریقا قرار دارند، غلبه با سیاهان است که در میان آنان تیره هاى عرب و سفید پوستان اروپایى و نژادهاى دو رگه دیده مى شوند. منشأ نژادی شش کشور اسلامى که در آسیا واقع اند زرد مى باشد که شامل تیره هاى مغولى و تاتار، ازبک، زرد مالایایى، زرد بنگالى، زرد اندونزیایى، هندى و چینى است. در کشور ترکیه اکثریت منحصرا با ترک های آناتولى است و بزرگترین اقلیت آن کردها مى باشند، منشأ نژادی ایران پارسى و آریایى است ضمن این که تیره هاى ترک، کرد، ترکمن، بلوچ و عرب در این کشور دیده مى شوند و مردم پاکستان از نژاد سفید و تیره های سندوپنجابى هستند، سکنه جییوتى و سومالى از نژاد سومالیایى و عفار مى باشند. در اتیوپى سه گروه نژادى گالا، امهر و عرب زندگى مى کنند، مرم آلبانى از تیره هاى توسک هستند. در برخى کشورهاى مسلمان تعداد قابل توجهى تیره هاى نژادى با لهجه هاى گوناگون زندگى مى کنند که در اندونزى تعدادشان به 300 تیره و در نیجریه به 250 تیره بالغ مى گردد.
در بیست کشور اسلامى زبان رایج عرب است و در کنار آن زبان های کردى، فارسى، بربر و مانند رواج دارد و به دلیل سلطه ى استعمار در تعدادى از آنها زبان هاى فرانسه، انگلیسى و پرتقالى متداول است، در یازده کشور اسلامى متأسفانه زبان رسمى بیگانه و بخصوص انگلیسى و فرانسوى مى باشد اگر چه مردم در محاورات از زبان های بومى استفاده مى نمایند، در کشورهای آسیای جنوب و جنوب شرقى و نیز آفریقاى شرقى زبان هاى سنتى محلى رواج دارد.

منابع عمومی و ثروت های طبیعی

بخش مهمى ازکشورهاى اسلامى در نواحى گرم و خشک و کم آب واقع شده اند، با این وجود، جهان اسلام از نظر منابع غنى است و سرزمین های با اکثریت مسلمان از طریق راههاى آبى صادرات و واردات خود را انجام مى دهند، علاوه بر حمل و نقل دریایى، آبهاى سطح الارضى به لحاظ تأمین پروتئین آبزیان براى مسلمانان اهمیت دارد، در برخى کشورها منابع سوخت هاى فسیلى همچون نفت و گاز از دریاها و دریاچه هایى که در مجاورت آنها قرار دارد به دست مى آید. دریاى مدیترانه واقع بین آفریقاى شمالى، اروپاى جنوبى و آسیاى غربى، دریاى سیاه در شمال ترکیه، دریاى مرمره در شمال غربى این کشور که رابط بین دریاى سیاه و مدیترانه است، دریاى سرخ یا بحر احمر که حد فاصل آفریقاى شرقى و شبه جزیره عربستان است. دریاى خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان، در همسایگى جمهورى های آسیاى مرکزى، ترکمنستان و ایران قرار دارد، دریاى آدریاتیک در غرب آلبانى و جمهورى بوسنى و هرزگوین و دریای عمان در جنوب جمهورى اسلامى نیز از منابع مهم آبى جهان اسلام به شمار مى روند.
به دلیل آن که این دریاها به مخل دفن ضایعات و زباله هاى ناشى از فعالیت هاى انسانى و صنعتى تبدیل شده و نیز استخراج و اکتشاف و صدور نفت از این مسیرهاى آبى صورت مى گیرد، آلودگى هاى زیست محیطى به شدت آنها را تهدید مى کند، این عارضه موجب تغییر رنگ و کاهش کیفیت و خاصیت آب گردیده است و با قرار گرفتن لایه هاى نفتى به سطح آب که مانع رسیدن نور خورشید و اکسیژن به آبزیان مى گردد، موجبات مرگ و نابودى این منابع مهم غذایى فراهم مى شود.
در داخل کشورهاى اسلامى نیز دریاچه هاى متعددى وجود دارد که عبارتند از: دریاچه وان در شرق ترکیه، دریاچه ارومیه در ایران، دریاچه چاد در غرب کشور چادکه نیجر و نیجریه هم با آن مرز مشترک دارد. دریاچه ویکتوریا در شمال تانزانیا و نیز در مرز این کشور باکینا و اوگاندا، دریاچه تانگانیکا در غرب تانزانیا و دریاچه مالاوی در جنوب این کشور، دریاچه بحر المیت یا دریاى مرده در کشور اردن که گودترین دریاچه جهان مى باشد از آن جمله هستند.
خلیج ها که بر اثر پیشرفت آب در خشکى پدید آمده اند در توسعه تأسیسات بندری و رونق حمل و نقل آبى و فعالیت های ساحلى و ارتباط خشکى با آب بسیار مؤثرند و در جهان اسلام این خلیج ها اهمیت فوق العاده سیاسى، استراتژیکى، امنیتى و اقتصادى دارند. مهم ترین این خلیج ها عبارتند از: خلیج فارس در جنوب ایران و شرق شبه جزیره عربستان. خلیج عدن در جنوب یمن، خلیج اسکندرون در جنوب ترکیه، خلیج گینه در آفریقاى غربى، خلیج بنگال در جنوب بنگلادش، خلیج اسکندریه در شمال مصر، خلیج سرت در شمال لیبى، خلیج تونس در شرق کشور تونس.
ترعه ها و تنگه ها نیز براى جهان اسلام اهمیت سوق الجیشى و بازرگانى دارند که عبارتند از تنگه هرمز بین خلیج فارس و دریای عمان، تنگه ى مالاکا در حد فاصل مالزى و جزیره ى سوماتراى اندونزى، تنگه ى داردانل که رابط دریاى سیاه و دریاى مدیترانه است. تنگه بسفر که بین دریاى سیاه و دریای مرمره قرار دارد. تنگه ى جبل الطارق که دریای مدیترانه را به اقیانوس اطلس پیوند مى دهد. تنگه ى باب المندب که دریای سرخ را به خلیج عدن و در نتیجه به اقیانوس هند پیوند مى دهد. یمن از آسیا و جییوتى از آفریقا بر این ناحیه اشراف دارند.
رودخانه های جهان اسلام نیز از نظر تأمین منابع آب در فعالیت های کشاورزی، تولید انرژی هیدروالکتریک (برق آبى)، تشکیل مخروطه افکنه در پاى کوهها و به وجود آمدن دلتا در موقع پیوستن به دریاها و اقیانوس ها و در نتیجه ایجاد سرزمین هاى هموار جلگه اى و دشت ها برای سکونت گاههاى انسان، زمین های کشاورزی و مانند آن همچنین به لحاظ تولید ماهى و حمل و نقل ارزش اقتصادی و حیاتى دارند اگر چه در سالهاى اخیر آلودگى هاى زیست محیطى بر آنها تأثیر منفى گذاشته است.
مهم ترین این منابع آبى که طولانى ترین آنها هم مى باشد رود نیل است که با طول 6400 کیلومتر در آفریقاى شرقى جریان دارد و دو کشور اسلامى سودان و مصر به آن وابسته اند، این رودخانه به دریاى مدیترانه مى ریزد. دیگر رودهاى جهان اسلام عبارتند از:
رودهاى قزل ایرماق و یشیل ایرماق که از کوههای آق داغ ترکیه سرچشمه مى گیرند و به دریای سیاه مى ریزند، دو رود جیحان و سیحان نیز در جنوب ترکیه جاری اند که از کوههای توروس و آنتى توروس به سوى این سرزمین جارى هستند و به خلیج اسکندرون در دریاى مدیترانه وارد مى شوند. جیحون یا آمو دریا، هیرمند، هریررود و کابل از رودهاى افغانستان مى باشند که از کوههاى مرتفع مناطق شرقى آن منشأ مى گیرند که به ترتیب به دریاچه آرال، دریاچه هامون، شنزارهاى آسیاى میانه و ایندوس پاکستان مى پیوندد.
دجله و فرات که مهم ترین رودهاى عراق اند و شریان حیاتى این کشورند، از کوههاى جنوب شرقى ترکیه سرچشمه مى گیرند و در محلى به نام قرنه به هم پیوسته و شط العرب را تشکیل مى دهند که در مرز ایران و عراق کارون به آن مى پیوندد و اروندرود را به وجود مى آورد. سپس به خلیج فارس مى ریزد. فرات از بخش شرقى سوریه مى گذرد.
رود اردن که از ارتفاعات لبنان و سوریه منشأ مى گیرد پس از طى مسافتى در فلسطین اشغالى در سرزمین اردن ادامه مى یابد و به دریاى مرده مى ریزد. در لبنان رود لیتانى جریان دارد که دره بقاع را مشروب مى نماید و وارد مدیترانه مى شود. رود سند یا ایندوس از کشور پاکستان عبور مى کند که به دریاى عمان وارد مى گردد. گنگ و برهما پوترا مهم ترین رودخانه هاى بنگلادش مى باشند که دلتاى بزرگ سندربن را در ساحل خلیج بنگال به وجود مى آورند. رودهای کلانتان و پاهانگ در مالزى جارى مى شوند که به دریاى چین جنوبى مى ریزند.
رود شارى پس از مشروب نمودن جنوب غربى کشور چاد از مرکز حکومت آن یعنى شهر نجامنا عبور مى کند و به دریاچه چاد مى ریزد که براى آبیارى و قایقرانى فصلى از آن استفاده مى شود.
رود نیجرکه در بخش جنوبى مالى جلگه اى را پدید آورده است از کشور گینه وارد مالى مى شود و سپس به کشور نیجر در آفریقاى صحرایى مى رود که از نظر منابع غذایى و آبى نقش مهمى دارد. رود سنگال که در کشور سنگال، موریتانى و بخشى از مالى جریان دارد به اقیانوس اطلس مى ریزد. رود گامبیا از فلات فوتا جالون واقع در سرزمین گینه سرچشمه مى گیرد که از کشور گامبیا مى گذرد و رسوبات آن بخش مهمى از این ناحیه را به صورت جلگه در آورده است. رود خانه ولتا در نواحى جنوب کشور بورکینافاسو (ولتاى علیا) جریان دارد، که در کشور غنا به خلیج گینه مى ریزد، رودهاى شبلى و جوبا در سومالى جاری اند.
مشهورترین رود آلبانى درین نام دارد که پس از سیراب نمودن جلگه های ساحلى به دریاى آدریاتیک مى ریزد. در کشورهاى آسیای مرکزى و قفقاز نیز رودخانه های قابل اهمیتى جریان دارند، در ایران هم، رودخانه های متعددی جاری است که عمده ترین آنان کارون، سفید رود، کرخه و زاینده رود، مى باشند.(5)
اساس فعالیت هاى اقتصادی در کشورهای مسلمان غالبا بر تولیدات کشاورزى، دامداری و استخراج منابع معدنى استوار است و نیمى از نیروی شاغل این سرزمین ها در بخش های مزبور کار مى کنند.
الجزایز، لیبى، ایران، عربستان، کویت، بحرین، قطر، امارات متحده عربى و نیجریه کشورهای تولید کننده و صادر کننده ی نفت هستند که عضو سازمان اوپک (Opec) مى باشند، که در میان آنان عربستان به لحاظ صدور این ماده ى مهم رتبه اول را داراست. طلا و طلاى سفید در اتیوپى، تانزانیا، کامرون و گینه به دست مى آید. سیرالئون، چاد، تاتزانیا و گینه بیسائو از نظر تولید الماس، اهمیت شایان توجهى دارند.
در کشورهاى مراکش، مصر، گینه، اردن، الجزایز، تونس سنگال و صحراى باخترى ذخائر غنى فسفات وجود دارد. 30% بوکسیت جهان در گینه و 35% قلع دنیا در مالزى مى باشد. درکشورهاى نیجر و سومالى ذخایر بسیار غنى اورانیوم وجود دارد.
کشور نیجریه از نظر تولید کلمبیت (که در موتور هواپیماى جت به کار مى رود) در جهان مقام اول را داراست. ده درصد کروم جهان در ترکیه به دست مى آید.
گندم تولید غالب کشورهاى اسلامى آسیایى و شمال آفریقاست. مصر بزرگ ترین تولید کننده برنج است اما در پاکستان، اندونزى، بنگلادش، مالزى و ایران هم این محصول به دست مى آید. الجزایر مهمترین تولید کننده انگور در جهان اسلام است. در کشورهاى واقع در ساحل مدیترانه زیتون به دست مى آید. بنگلادش در میان کشورهاى مسلمان به لحاظ تولید چاى مهم ترین کشور مى باشد. اندونزی، عربستان و یمن و اتیوپى از نظر تولید محصول قهوه اهمیت دارند، عراق مقام اول را از لحاظ تولید خرما داراست. مرغوب ترین پنبه در مصر بدست مى آید و بنگلادش در تولید کنف مقام اول را بدست آورده است، 40% کائوچوی جهان در مالزى تولید مى شود و سیسال که در تولید الیاف کتانى کاربرد دارد، در تانزانیا تولید مى گردد و این کشور بدین لحاظ در جهان مقام نخست را داراست. سیرالئون تولید کننده ى الیاف نخل است. کشور نیجر بزرگترین تولید کننده ى ارزن در دنیاست و بخش مهمى از درآمد کشورهاى مسلمان واقع در غرب آفریقا از راه تولید و صدور بادام زمینى و ارزن بدست مى آید. دامداری ازشغل هاى مهم در جهان اسلام است و در صحراى آفریقا و خاورمیانه تربیت شتر رواج دارد، گوسفند قره گل مشهورترین دام افغانستان است. در ترکیه نیز به دلیل وجود مراتع زیاد پرورش بز، گوسفند، گاو و اسب متدوال است.
کشورهایى که موقع جزیره اى دارند و یا بر کرانه اقیانوس ها، دریاها و دریاچه ها واقع اند و یا از رودخانه های مهمى برخوردارند، به لحاظ صید ماهى و سایر آبزیان، حائز اهمیت هستند البته صید ماهى به دو روش سنتى و جدید صورت مى گیرد، در این میان جمهوری عربى صحرا از نظر انواع و مقدار ماهى موجود از مهم ترین سواحل جهان است. در بنگلادش 250 نوع ماهى از آب هاى شور و شیرین به دست مى آید. کشور مراکش یکى از غنى ترین سواحل را به لحاظ تولید انواع ماهى بخصوص ساردین داراست. صید مروارید و میگو در کشورهای حوزه ی خلیج فارس و ایران صورت مى گیرد، ضمن آنکه ایران از نظر تولید خاویار شهرت جهانى دارد. بنابراین جهان اسلام از نظر منابع آب، ذخائر انرژى و محصولات معدنى، همچنین تولیدات کشاورزى، زراعى، دامى و دریایى بسیار غنى است ولى نقشه هاى استعمارى و حیله های استکبار و برخى ضعف ها در برنامه ریزى ها، کشورهاى اسلامى را در بحران و عقب افتادگى نگاه داشته است.(6)

پی نوشت :

(1). رواق اندیشه، شماره ى 48، آذر 1384، ص 29- 28.
(2). فرهنگ و پژوهش، شماره 189، ص 26.
(3). گیتاشناسى نوین کشورها، عباس جعفرى.
(4). گیتاشناسى نوین کشورها، ص 410.
(5). استخراج و ماخوذ از کتاب جغرافیاى کشورهاى مسلمان، گیتاشناسى نوین کشورها و فرهنگ جغرافیایى جهان.
(6). شناخت اجمالى کشورها و نواحى مسلمان نشین جهان، ص 85 - 82.

/س